Η εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου ή Παναγίας, στο Δίκαστρο, βρίσκεται σε μια ιστορική για το χωριό και την ευρύτερη περιοχή Τυμφρηστού τοποθεσία. Είναι κτισμένη στη νότια πλευρά του υψώματος με την τοπωνυμία κάστρο κορφή-Τσούκα. Στην κορυφή του υψώματος διασώζονται λείψανα οχύρωσης πόλης-ακρόπολης των Δολόπων και κάστρου.
Στα ανατολικά της εκκλησίας διασώζονται τείχη, που επιμαρτυρούν την ύπαρξη αρχαίου κτιρίου. Δεν αποκλείεται να προϋπήρχε στην θέση της εκκλησίας της Παναγίας προχριστιανικός ιερός ναός κάποιου Ολύμπιου Θεού, για τις λατρευτικές ανάγκες των Δολόπων κατοίκων της Ζημιανής και των Φρουρών της πόλης-ακρόπολης και του κάστρου.
Ο χρόνος κτίσης της εκκλησίας
Η Μητρόπολη Φθιώτιδας κατέγραψε ως χρόνο κτίσης της εκκλησίας της Παναγίας του Δικάστρου το έτος 1450. Στο κτίριο δεν είναι χαραγμένο το έτος κτίσης της εκκλησίας. Τα δένδρα της Παναγίας στον προαύλιο χώρο της είναι μια απόδειξη, ότι το κτίσμα είναι πολλών αιώνων. Η χρονολογία 1904 στο υπέρθυρο της εισόδου είναι έτος της τελευταίας ανοικοδόμησης της εκκλησίας.
Η καταγραφή φαίνεται να είναι και ακριβής και πραγματική. Τα επισυμβάντα μέχρι του έτους κτίσης της εκκλησίας ιστορικά γεγονότα επιστηρίζουν την καταγραφή της Μητρόπολης και αναδεικνύουν τις ειδικότερες λατρευτικές και ιστορικές συνθήκες, υπό τις οποίες οι κάτοικοι της Ζημιανής έκτισαν κοντά στο κάστρο τους την εκκλησία της Παναγίας.
Οι πόλεμοι στην περιοχή Τυμφρηστού
Η περίοδος του 1450 ήταν περίοδος μακρών πολέμων των κατοίκων της Ζημιανής και των άλλων χωριών Τυμφρηστού κατά των Τούρκων. Οι Τούρκοι, μετά την κατάκτηση της Υπάτης και των πεδινών περιοχών του Σπερχειού άρχισαν από το 1393 τις επιδρομές τους στα χωριά Τυμφρηστού, για την αιχμαλωσία και εξισλαμισμό των κατοίκων τους.
Πολλοί από τους κατοίκους των πεδινών περιοχών Σπερχειού προσέφυγαν στα χωριά Τυμφρηστού για να διασωθούν, αλλά και για να πολεμήσουν τους Τούρκους. Οι περί τον Τυμφρηστόν οικούντες, αναφέρει ο Δ. Αινιάν, πολλάκις επολέμησαν και πολλάκις απεδίωξαν τους Τούρκους από την περιοχή τους, μέχρις ότου απέκτησαν, με συμβιβασμό και έναντι πληρωμής φόρων το προνόμιο της αυτοδιοίκησής τους.
Οι εκκλησίες στην περιοχή Τυμφρηστού
Οι επιδρομές των Τούρκων στα χωριά Τυμφρηστού ήταν τόσο επιθετικές και καταστροφικές, ώστε εγένετο πάταγος και όστις ήθελε επιζήσει, όφειλε να παραδοθεί εις την αιχμαλωσίαν και τον εξισλαμισμόν. Οι κάτοικοί τους για να αποφύγουν τον εξισλαμισμό, να στερεώσουν την χριστιανική πίστη τους και για να ευοδωθεί ο αγώνας τους προς απελευθέρωσή τους από τους Τούρκους, άρχισαν να κτίζουν τις εκκλησίες τους.
Την πρώτη εκκλησία τους έκτισαν το 1450 στη Ζημιανή. Επέλεξαν και έκτισαν την εκκλησία τους πλησίον του κάστρου κορφή-Τσούκα, για να καταστήσουν τα τείχη του άρρηκτα και απροσμάχητα και τους Φρουρούς του ακατανίκητους στις επιδρομές των Τούρκων. Χρονολογικά, παλιότερη εκκλησία δεν υπάρχει στα χωριά περιοχής Τυμφρηστού.
Χριστιανοί οι κάτοικοι του χωριού
Το κτίσιμο της εκκλησίας αποδεικνύει, ότι το 1450 συνέτρεχαν και συνυπήρχαν στη Ζημιανή δύο βασικές θρησκευτικές προϋποθέσεις: οι κάτοικοι ήταν χριστιανοί και το χωριό είχε ιερέα-λειτουργό της εκκλησίας. Οι προϋποθέσεις αυτές πιθανότατα να προϋπήρχαν ή να προέκυψαν από τους χριστιανούς των πεδινών χωριών της επισκοπής Υπάτης, που κατέφυγαν μετά το 1393 στη Ζημιανή με τον ιερέα τους.
Η περιοχή ήταν εδαφολογικά πρόσφορη για άμυνα, επίθεση και προστασία από τους Τούρκους και υποδέχθηκε πολλές χριστιανικές οικογένειες. Έτσι, η Zημιανή έγινε ένα πολυάνθρωπο χωριό και οι κάτοικοί της άρχισαν να οργανώνουν την αυτοδιοίκηση και την άμυνά τους και να κτίζουν τις πρώτες εκκλησίες τους. Οι αιωνόβιοι Κων/νος Ζημιανίτης και Λάμπρος Καρφής έλεγαν, ότι η Ζημιανή, στην Τουρκοκρατία έφθασε να έχει περισσότερες από 300 οικογένειες
Η Εικόνα της Παναγίας
Στην Κοίμηση και Μετάσταση της Θεοτόκου είναι αφιερωμένη η πρώτη εκκλησία της Ζημιανής. Η αφιέρωση ήταν επιλεγμένη. Η Παναγία είναι η Αγία Αγίων Μείζων και η Υπέρμαχος Στρατηγός σε όλους τους νικητήριους και σωτήριους πολέμους των Ελλήνων. Η Κοίμηση και Μετάστασή της ήταν ιερό σύμβολο για τους υπόδουλους Έλληνες και η γιορτή της ήταν το Δεύτερο Πάσχα για τους κουτσό-Βλαχους στις θερινές βοσκές Τυμφρηστού.
Στην εικόνα της Παναγίας, στο τέμπλο, εικονίζονται: η Θεοτόκος, νεκρά, εξηπλωμένη επί κλήνης, άνωθεν αυτής ο Ιησούς κρατών εις χείρας την ψυχήν της Θεοτόκου υπό μορφήν βρέφους, γύρω της κλήνης οι Απόστολοι, με επικεφαλής τον Πέτρον και Παύλον και οι ιεράρχαι, Διονύσιος Αρεοπαγίτης, Ιερόθεος και Τιμόθεος και η Μετάστασις του Αχράντου Σκηνώματός της εις τους Ουρανούς.
Επίσης εικονίζονται: οι Απόστολοι ερχόμενοι επί νεφελών εκ περάτων της γής, Άγγελος κρατών εις χείρας του ρομφαίαν, αι αποκοπείσαι χείρες του Εβραίου Ιεχωνία, ο οποίος επεχείρησε να ρίψει το Θείο Σκήνωμα της Θεοτόκου επί της γης και η Παράδοσις, κατά την Μετάστασιν της Θεοτόκου, της Τιμίας Ζώνης της εις τον Απόστολον Θωμάν. Είναι μια εικόνα σπάνιας σύνθεσης χριστιανικών γεγονότων και εξαιρετικής ναίφ τέχνης αυτοδίδακτου Αγιογράφου.
Εορτές-πανηγύρεις της Παναγίας
Η εκκλησία της Παναγίας κατέστη καύχημα σεβάσμιον της Ζημιανής. Γιόρταζε και γιορτάζει πανηγυρικά στις 15 Αυγούστου, στη γιορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Η γιορτή της ήταν και είναι μια από τις μεγαλύτερες του χωριού και η κύρια γιορτή του πέρα Μαχαλά. Προς τιμήν της Παναγίας πολλοί είναι οι κάτοικοι του Δικάστρου, ιδιαίτερα του πέρα-Μαχαλά, που έχουν το όνομα Παναγιώτης και Παναγιώτα.
Επί τρεις σχεδόν αιώνες, από το 1450 μέχρι το 1728, που κτίσθηκε στο Μαυρίλο η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου-η δεύτερη εκκλησία στην περιοχή Τυμφρηστού-οι κάτοικοι των γειτονικών χωριών και ιδιαίτερα οι Δόλοπες κουτσό-Βλαχοι περιοχής Τυμφρηστού, συνήθιζαν να έρχονται στις 15 Αυγούστου, στη Ζημιανή, για να εκκλησιασθούν και να γιορτάσουν στην Παναγία.
Η παράδοση του χωριού, επιβεβαιώνει, ότι οι Βλάχοι Τυμφρηστού στη γιορτή της Παναγίας έρχονταν με σφαχτά και γιόρταζαν στη Ζημιανή και ότι ένα Βλάχο, ονόματι Γιαννιό, τον έθαψαν κοντά στην εκκλησία της Παναγίας. Ο αιωνόβιος Λάμπρος Καρφής άκουσε να λένε, ότι στη γιορτή της Παναγίας, τα παλιά χρόνια, βούιζαν οι ρεματιές της Ζημιανής από τις τουφεκιές και τα κλαρίνα.
Τα θαύματα της Παναγίας
Η Παναγία ήταν και είναι η ελπίδα, το στήριγμα και η ισχύς των κατοίκων του χωριού. Τις πρεσβείες και τη βοήθειά της επιζητούσαν, για να περάσουν, η τουρκοκρατία, οι πόλεμοι, οι θανατηφόρες επιδημίες, οι αρρώστιες, η πείνα και οι ανομβρίες. Και η Παναγία δεν παρείδε τας δεήσεις τους και εποίησε το συμφέρον των κατοίκων και του χωριού. Η αιωνόβια Ολυμπία Καρφή στην Παναγία πήγαινε και την παρακαλούσε, με κλάματα, γονατιστή, να βοηθήσει, να γυρίσουν τα παιδιά της από τους πολέμους της Μικράς Ασίας και της Αλβανίας.
Θαύματα θεραπείας αρρώστων πιθανότατα να υπήρξαν, η παράδοση όμως του χωριού δεν κατέγραψε και δεν διέσωσε συγκεκριμένες διαμνημονεύσεις. Υπήρχε η συνήθεια στους κατοίκους, να μην κοινολογούν στην μικρο-κοινωνία του χωριού τα δεινά τους. Οι ασθένειες και οι ατυχίες της ζωής τους ήταν προσωπικά δεδομένα, που οριοθετούσαν απαράβατα και τις κοινωνικές τους συμπεριφορές.
Δυο τουλάχιστον φορές η Παναγία διέσωσε το χωριό από βέβαιες εχθρικές καταστροφές-εμπρησμούς. Στην Τουρκοκρατία, ο Τούρκος δυνάστης, που επιχείρησε να κάψει το χωριό αρχίζοντας από την Παναγία και τον περα-Μαχαλά, έφυγε από φόβο μετά από μια αιφνίδια εξάρθρωση στο χέρι του και στην Κατοχή, ο Γερμανός κατακτητής, που έφθασε στον πέρα Μαχαλά για να βάλει φωτιά στο χωριό, απομακρύνθηκε μετά από ένα σφύριγμα κινδύνου.
Προσφορές υπέρ της Παναγίας
Η εκκλησία της Παναγίας συντηρείται, ανά τους αιώνες και μέχρι σήμερα, με προσφορές των κατοίκων του χωριού, ιδιαίτερα των κατοίκων του πέρα Μαχαλά. Στις γιορτές της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στις 15 Αυγούστου, της Ζωοδόχου Πηγής μετά το Πάσχα και των Εισοδίων της Θεοτόκου στις 21 Νοεμβρίου, που τελείται Θεία Λειτουργία στην Παναγία, οι κάτοικοι με προσφορές, τάματα, ζώσματα και λαμπάδες δέονται εγκάρδια υπέρ υγείας των ζώντων και υπέρ αναπαύσεως των ψυχών των τεθνεώτων.
Ο μακαριστός παπα-Γρηγόρης Παπαδημητρίου κατέγραψε, στις 15 Αυγούστου 1907, στη γιορτή της Παναγίας, μια προσφορά, που ήταν ορόσημο για την εκκλησιαστική και κοινωνική θέση των γυναικών στο χωριό. Τέσσερις γυναίκες η Ανδριανή Πλάλη, η Παπαδιά (Αγγελική Παπαδημητρίου), η Ειρήνη Σουλιώτη και η Αικατερίνη Ζημιανίτη πρόσφεραν στην Παναγία, υπέρ υγείας των οικείων τους, το συνολικό ποσό των 7 δραχμών. Ήταν η πρώτη προσφορά χρημάτων σε εκκλησία από γυναίκες του χωριού, που άρχισε από τότε και έκτοτε καθιερώθηκε.
Ο Σύλλογος των Δικαστριωτών τελεί κάθε χρόνο, στην γιορτή της Παναγίας, στις 15 Αυγούστου, πάνδημη και ειδική αρτοκλασία υπέρ υγείας και προκοπής των απανταχού ζώντων Δικαστριωτών και υπέρ αναπαύσεως των ψυχών των απανταχού κεκοιμημένων Δικαστριωτών.
Οι ανακαινίσεις-αγιογράφηση της εκκλησίας
Οι κάτοικοι πάντοτε επισκεύαζαν, ανοικοδομούσαν και ανακαίνιζαν το κτίριο της εκκλησίας της Παναγίας από καταστροφές ή φθορές από φυσικές ή άλλες αιτίες. Έτσι, η εκκλησία διασώθηκε μέσα στους αιώνες ως φυλακτήριον και ιερόν καταφύγιον των κατοίκων της Ζημιανής και των άλλων χωριών Τυμφρηστού και λειτουργείται επί 550 και πλέον έτη, σχεδόν αδιάλειπτα.
Η τελευταία, εκ θεμελίων, ανοικοδόμηση της εκκλησίας έγινε το 1904, με πρωτοβουλία του πρωτο-πρεσβυτέρου παπα-Γρηγόρη Παπαδημητρίου και με προσφορές των κατοίκων του χωριού και των ομογενών της Αμερικής. Από διετίας η εκκλησία αγιογραφείται από τον αγιογράφο Κων/νο Κουτλή και ανακαινίζεται, για να είναι η Παναγία εις πάντας τους μέλλοντας αιώνας, Προστάτης, Σκέπη και Κραταίωμα των Δικαστριωτών και Οχύρωμα και Φρουρά ασφαλεστάτη του χωριού.
